O wulkanach słów kilka

              Od zamierzchłych czasów na Ziemi wybuchają wulkany. Powodują one wiele zniszczeń. Prawdopodobnie to wulkany spowodowały, pod koniec Permu, największe w dziejach Ziemi wymieranie, w którym wyginęły, między innymi, Trylobity.

              Erupcja następuje wtedy, kiedy gorąca Magma dopływa do powierzchni skorupy Ziemi i wypływa przez jej szczeliny. Często się zdarza, że podpływająca do powierzchni magma wypiętrza część skorupy ziemskiej i tworzy górę. Taka góra nazywana jest wulkanem.

              Na początku wyjaśnię, czym jest magma. Magma to roztopiona skała znajdująca się we wnętrzu Ziemi. Magmę tworzą roztopione minerały, ciecze i gazy. Kiedy magma wypływa na powierzchnie staje się lawą i zaczyna stygnąć a rozpuszczone w niej gazy ulatniają się do atmosfery. Kiedy magma zastyga powoli pod powierzchnią ziemi, powstają skały grubokrystaliczne na przykład granit, a kiedy zastyga szybko na powierzchni powstają skały drobnokrystaliczne na przykład bazalt. Lawy mogą być kwaśne lub zasadowe. Te pierwsze mają małą lepkość i tworzą szybko płynące strumienie i niskie i szerokie stożki, a te drugie są bardziej lepkie i tworzą wysokie i smukłe wulkany.

               Pewnie zastanawiasz się, w jaki sposób mogą wybuchać wulkany. Obecnie wulkany wybuchają na dwa sposoby. Wybuch wulkanu z jednym, wielkim kraterem i kilkoma małymi nazywany jest erupcją centralną, a kiedy lawa wylewa się z długiej szczeliny jest to erupcja szczelinowa.

               Wulkany wybuchały też w Polsce, ale dawno temu. Najwięcej ich pozostałości znajdujemy w okolicach Krakowa, na przykład w Tenczynku i na Dolnym Śląsku. W naszym kraju jest, choć to cię pewnie zdziwi, drzemiący wulkan. Znajduje się on pod Krakowem i niewiadomo, kiedy się obudzi. Znakami jego obecności są różnokolorowe kwarce, znajdowane nawet na Skałkach Twardowskiego, oraz występujący w Bonarce Haczetyn (taka parafina).

Pewnie słyszałeś też o gejzerach. Gejzer to wrząca woda wyrzucana zwykle na kilkadziesiąt metrów w górę. Na jednym z księżyców Jowisza Io występują gejzery wyrzucające siarkę, a na księżycu Saturna Enceladusie występują gejzery wyrzucające lód.

Rys.1 przekrój przez wulkan

Największe erupcje wulkanów

Santorini (Thira)	ok. 1450 r. p.n.e.
Wezuwiusz	24 sierpnia 79 r.
Huaynaputina (Peru)	19 lutego 1600 r.
Orizaba (Meksyk)	26 grudnia 1687 r.
Tambora	11 kwietnia 1815 r.
Krakatau	27 sierpnia 1883 r.
Montagne Pelée	8 maja 1902 r.
Etna	Włochy 1946 r.
Mount St. Helens	18 maja 1980 r.
Pinatubo	czerwiec 1991 r.
Soufrière Hills	1995 r.
Eyjafjallajokull	15 Kwiecień 2010 r.

Na poniższym filmie pokazuję moje doświadczenie "Wybuchający wulkan". Makieta przedstawia krajobraz z okresu Permu.

Jeśli chcesz zrobić takie doświadczenie zastosuj się do poniższych poleceń:

Doświadczenie „Wybuchający Wulkan”:

        Przygotuj:

·        Sodę oczyszczoną

·        Ocet spirytusowy

·        Szklankę

·        Tekturę

·        Wodę

·        Czerwoną farbę do farbowania ubrań

·        Duży talerz

·        Płyn do mycia naczyń
Wykonanie wulkanu:

·        Na talerzu postaw szklankę

·        Wytnij z tektury koło i natnij je do środka

·        Zwiń koło w stożek i zetnij czubek

·        Nałóż stożek na szklankę tak, aby lekko wystawała.

               A teraz wybuch (wszystkie kroki pokazałem na slajdach):

·        Do szklanki wlej wodę.

·        Dolej płynu do mycia naczyń

·        Dosyp sody i wymieszaj aż się rozpuści

·        Dolej octu, szybko odsuń rękę i podziwiaj wybuch

Literatura:

Encyklopedia PWN, Geografia Spojrzenie na Ziemię i środowisko, Warszawa 2002

M. Wiśniewska - Żelikowska, H. Radlicz – Ruhlowa, Podstawy Geologii, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988

Wycieczka po polskich wulkanach



Wielka niewiadoma - co się stało ze zwierzętami Kambryjskimi?

Jeśli przeczytałeś moje poprzednie tematy, to pewnie zastanawiasz się, co się stało z tymi zwierzętami. Tego nie wiadomo. Wiele zwierząt Burgess Shale (oprócz np. Trylobitów) wymarło pod koniec Kambru. W tym okresie było wiele masowych wymierań. Z najnowszych badań wynika że pod koniec Kambru miało miejsce zlodowacenie. Możliwe też, że pojawienie się bardziej agresywnych Wielkoraków, największych stawonogów wszechczasów, i Skrzypłoczy w następnym okresie - Ordowiku doprowadziło do wymarcia prymitywniejszych stawonogów. A może oba na raz? Po zwierzętach Kambryjskich władze w morzu przejęły Łodziki, Skrzypłocze i Wielkoraki.

Wiele prehistorycznych zwierząt żyje do dziś. Mieszkające w dnie Kambryjskiego morza robaki żyją w dnach dzisiejszych mórz i oceanów. Ordowickie Łodziki przetrwały do teraz, tylko ze spiralną muszlą. Karbońskie pająki i skorpiony żyją też dzisiaj i wyglądają prawie tak samo.

 

Rys.1 rekonstrukcja wyglądu Wielkoraka. 

Literatura:

J. Małecki, R. Tarkowski, Podstawy paleontologii ogólnej i systematycznej, Wydawnictwa AGH, Kraków 1993

D. Burnie, Dinozaury Ilustrowana Encyklopedia, SAMP, Warszawa 2006

Wikipedia.pl

Hallucigenia - morskie dziwadło

             Najdziwaczniejszym zwierzęciem Kambryjskim była niewątpliwie Hallucigenia. Nazwano ją tak, ponieważ przypominała potwora ze snów lub halucynacje. Dotychczas niewiadomo, do której grupy zwierząt ją zaliczyć. Niewiadomo też czy Hallucigenia nie była częścią jakiegoś nieznanego zwierzęcia. Miała dwa rzędy szpikulców na grzbiecie, które zapewne służyły jej do obrony. Hallucigenia poruszała się na czternastu prymitywnych odnóżach. Na początku uważano, że przemieszczała się na szpikulcach na grzbiecie a jej odnóża to były falujące macki. Nie wiadomo, czym się żywiła. Hallucigenia osiągała kilka centymetrów długości.

Rys.1 rekonstrukcja wyglądu Hallucigeni

Literatura:

Wikipedia.pl

Kin A., Największe dziwolągi w dziejach Ziemii, 2010, (http://www.focus.pl/)  

Wiwaxia - podwodna poduszka

Wiwaxia była dziwacznym, kolczastym zwierzęciem przypominającym trochę jeżowca. Miała ciało pokryte łuskami i dwa rzędy kolców na grzbiecie. Nie wiadomo, do której rodziny należy Wiwaxia. Od momentu jej odkrycia trwają badania do jakiej grupy ją zaliczyć i dotąd tego nie ustalono.

Rys.1 rekonstrukcja wyglądu Wiwaxii

Wiwaxia miała aparat gębowy mający dwa rzędy zębów. Zwierzęta te, podobnie jak węże, zrzucały skórę, pancerz i, co jest dziwne, szczęki. Wiwaxie wędrowały po dnie i najprawdopodobniej wyskrobywały sobie żyjące na dnie bakterie. Osiągały do 5cm długości.

Literatura:

Wikipedia.pl

Marella - kolorowy pływak

Marella jest najczęściej znajdowanym zwierzęciem w Burgess Shale w Kanadzie. Przypomina trochę Trylobita, ale nie ma charakterystycznego dla niego pancerza. Najnowsze prześwietlenia skamieniałości wykazują, że była kolorowa. Marelle były częstym łupem Anomalokarisa. Osiągały około 2cm długości.  Możliwe, że Marelle jadły pływający w wodzie plankton.

rys.1 rekonstrukcja wyglądu Marellii

Literatura:

D. Burnie, Dinozaury Ilustrowana Encyklopedia, SAMP, Warszawa 2006
            Wikipedia.pl

Trylobit - prehistoryczny pancernik

Trylobity były najlepiej opancerzonymi stawonogami żyjącymi przez całą erę Paleozoiczną. Możliwe, że pierwsze Trylobity pojawiły się nawet w Prekambrze, ponieważ w osadach Kambryjskich znajdujemy wyspecjalizowane formy. Na początku nie miały oczu tylko wypustki po bokach głowy. Nazwa Trylobit oznacza trzy płaty i wzięła się od charakterystycznego pancerza Trylobita. Trylobity w każdej epoce wyglądały inaczej, np. miały kolce lub nie, i dlatego badacze są w stanie określić wiek skał badając znajdowane w nich Trylobity.

Rys.1 Rekonstrukcja wyglądu Trylobita

 Kambryjskie Trylobity mogły mieć nawet pół metra długości, ale najczęściej miały około dwóch centymetrów. Pancerz Trylobita był tak twardy, że Anomalokaris aby go upolować, musiał przewrócić go na grzbiet. Dlatego Trylobity wykształciły umiejętność zwijania się w kulkę, przez co nie dało się ich zranić. Pełzały po dnie i grzebały w mule w poszukiwaniu pokarmu.

Literatura:

J. Małecki, R. Tarkowski, Podstawy paleontologii ogólnej i systematycznej, Wydawnictwa AGH, Kraków 1993

J. Małecki, Podstawy paleontologii systematycznej, Wydawnictwo AGH, Kraków 1990

M. Wiśniewska-Żelikowska, H. Radlicz-Ruhlowa, Podstawy geologii, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988

D. Burnie, Dinozaury Ilustrowana Encyklopedia, SAMP, Warszawa 2006

Wikipedia.pl

Opabinia - pięciooki potwór

               Opabinia była dziwacznym, pięciookim zwierzęciem, które odkryto w łupkach Burgess Shale w Kanadzie. Był to stawonóg spokrewniony z Anomalokarisem, który pływał w toni wodnej. Osiągała ona 10cm. Opabinia miała długą mackę zakończoną szczypcami. Służyły one do chwytania ofiar, którymi były często larwy mniejszych zwierząt. Największym zagrożeniem dla Opabinii był Anomalokaris. Opabinia poruszała się dzięki dwóm rzędom małych wyrostków znajdujących się po bokach ciała. Układ wzrokowy Opabinii musiał być dobrze wykształcony, ponieważ miała, tak jak mucha, miliony małych oczek, z których składały się duże oczy.

Rys.1 rekonstrukcja wyglądu Opabinii



Literatura:

Wikipedia.pl

D.Burnie, Dinozaury Ilustrowana Encyklopedia, SAMP, Warszawa 2006

Anomalokaris - prehistoryczny król oceanu

Anomalokaris był największym drapieżnikiem z okresu kambru. W słynnych łupkach Burgess Shale w Kanadzie znaleziono 60cm okazy, jednak Anomalokarisy mogły być dwukrotnie większe. Skamienieliny Anomalokarisa na początku uważano za meduzy a jego szczęki za krewetki. Dopiero w 1912, na podstawie odcisków w skałach, ustalono jak wyglądał naprawdę.

Rys.1 Rekonstrukcja  wyglądu Anomalokarisa



                Anomalokaris poruszał się za pomocą czternastu wypustek po bokach ciała. Charakterystyczne „szczypce” na głowie służyły do miażdżenia innych zwierząt. Anomalokarisy najczęściej polowały zagrzebując się w mule i czyhając na ofiary, w odróżnieniu od mniejszej, drapieżnej Opabini która polowała w toni wodnej. Ofiarami Anomalokarisa najczęściej były Trylobity, Opabinie i Marelle.

Literatura:

Wikipedia.pl

D.Burnie, Dinozaury Ilustrowana Encyklopedia, SAMP, Warszawa 2006

Morski Horror

Dawno, dawno temu, w epoce zwanej Kambr (540-505 mln lat temu), większość Polski była pod wodą. W tym morzu mieszkały potwory gorsze niż z horroru. Były to prastawonogi. Największe z nich miały kilka metrów długości. Nie przypominały żadnych zwierząt żyjących obecnie. Niektóre zwierzęta wyglądały jak rośliny np. Wiwaxia (rys. 1). We wczesnym Kambrze większość z nich miała miękkie ciała z powodu braku drapieżników. Później, na drodze ewolucji pojawiły się „potwory” polujące na taką łatwą zdobycz. Dlatego zwierzęta zaczęły tworzyć pancerze. Największymi drapieżnikami były Anomalokaris (rys. 2) i Opabinia (rys. 3). Zwierzęta Kambryjskie miały jedną cechę szczególną – ich oczy składały się z maleńkich kryształków kalcytu. Pięciooka Opabinia musiała mieć bardzo dobrze wykształcony układ wzrokowy, ponieważ potrzeba bardzo skomplikowanego mechanizmu by nałożyć na siebie obraz z milionów małych oczek. Anomalokaris i Opabinia były ogromnymi, jak na tamte czasy, drapieżnikami. Najlepiej opancerzonym zwierzęciem był Trylobit (rys. 4). Zwierzę to miało często ponad pół metra długości. Trylobity były pancernymi roślinożercami, które nie musiały bać się ataku ze strony mięsożerców.

Nie wiemy wszystkiego o tych istotach. Nie dowiemy się np. jakich były kolorów.

 rys. 1 Wiwaxia

 rys. 2 Anomalokaris

 rys. 3 Opabinia

 rys. 4 Trylobit

Kilka następnych artykułów poświecę na szczegółowe opisanie:

Anomalokarisa

Opabinii
            Trylobita

Wiwaxii

Marellii

Hallucigenii

Literatura:

D.Burnie, Dinozaury Ilustrowana Encyklopedia, SAMP, Warszawa 2006



Porządki w mojej kolekcji minerałów, czyli skala Mohsa

To jest moja kolekcja minerałów:

               Zastanawiam się jak ją posegregować. Może według koloru, hmm? Nie, to dla dziewczyn. Może według wielkości? Nie, tak robią wszyscy. Może według ceny? Nie, przecież to nie aukcja. W końcu to blog naukowy, więc zróbmy to naukowo.

W poprzednim temacie wspomniałem o skali twardości Mohsa i obiecałem, że napiszę o tym więcej. W tej skali podaje się twardość minerałów. Wymyślił ją niemiecki mineralog Friedrich Mohs (1773-1839) w 1812 roku. Poniżej zamieszczam tabelkę z tą skalą i moimi zdięciami.

Liczba w skali Mohsa	Nazwa minerału	Wygląd	Właściwości
1	Talk		Daje się z łatwością zarysować paznokciem Ciekawostka: Bardzo ciężko jest znaleźć kryształ talku z powodu jego miękkości, więc zamieściłem zmielony talk.
2	Gips		Daje się zarysować paznokciem Ciekawostka: Gips często krystalizuje w róże pustyni takie jak ta. Powstają one w ten sposób, że poranna rosa rozpuszcza gips zawarty w pustynnym piasku a jak wschodzi słońce to rosa z gipsem krystalizuje.
3	Kalcyt		Daje się z łatwością zarysować mosiężną monetą Ciekawostka: Kalcyt jest znany z dwójłomności tzn. jak popatrzysz przez przeźroczysty kalcyt na np. igłę to zobaczysz dwie igły.
4	Fluoryt		Daje się z łatwością zarysować ostrzem noża. Ciekawostka: Fluoryt ma wiele barw. Im jest bardziej napromieniowany tym jest ciemniejszy. Ciemno fioletowe fluoryty można znaleźć w kopalni uranu np. w Kletnie.
5	Apatyt		Daje się z trudem zarysować ostrzem noża Ciekawostka: Tworzy naskorupienia w skałach osadowych zwane fosforytami.
6	Ortoklaz		Daje się zarysować pilnikiem Ciekawostka: Wykorzystuje się go do produkcji szkła i ceramiki.
Minerały poniżej nie dają się zarysować ostrzem noża ani pilnikiem a ponad to rysują szkło
7	Kwarc		Rysuje szkło Ciekawostka: W średniowieczu Wytwarzano z niego kryształowe kielichy
8	Topaz		Rysuje szkło z łatwością Ciekawostka: Topazy można znaleźć w Polsce w Karkonoszach.
9	Korund (rubin, szmaragd, szafir)		Tnie szkło Ciekawostka: Rudyard Kipling w swojej książce Druga Księga Dżungli napisał o ankusie królewskim (ankus to urządzenie do sterowania słoniem, składa się z zaostrzonego kija i metalowego haka) wysadzanym rubinami.
10	Diament		Tnie szkło i da się go zarysować tylko innym diamentem Ciekawostka: Diament odbija więcej promieni światła niż jakikolwiek minerał dlatego tak błyszczy.

                Ponad to każdy minerał daje się zarysować każdym kolejnym w skali Mohsa. Zasadę tę stosuje się w określaniu twardości minerałów nie wpisanych w skalę.

Literatura:

Kądziołka J. Antczak K. Jagiełło B. Marjańska E., Słownik Szkolny Terminy Geograficzne, WsiP, Warszawa 1991

Falewicz R., Encyklopedia Audiowizualna Britannica Geologia, Encyklopedia Britannica, Poznań 2006

Maślankiewicz K., Kamienie Szlachetne, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1983

Od babki z piasku do komputera

                 Na pewno bawiłeś się kiedyś w piasku a czy zastanawiałeś się, czym on jest?
                Piasek w większości składa się z rozdrobnionego kwarcu. Kwarc to jeden z minerałów najczęściej występujących na Ziemi. Ma on wiele rodzajów, od piasku po piękne kryształy. Na pewno chcesz się dowiedzieć do czego służy i w jakich odmianach występuje.
                Najbardziej znany z kryształów kwarcu to Kryształ Górski (fot.1). Jest to czysty przeźroczysty kwarc najczęściej występujący w górach. Kryształ ten pięknie wygląda, ale z powodu swojej małej twardości ma ograniczone zastosowanie.

(fot.1) Kryształ Górski

               Jednym z najpiękniejszych kwarców jest ametyst (fot.2). Jest fioletowej barwy dzięki domieszce żelaza. Rośnie on w szczotki i można go znaleźć w Brazylii, Urugwaju, Ameryce środkowej, a również na Dolnym Śląsku.

(fot.2) Ametyst

               Moim zdaniem najpiękniejszym kwarcem jest kwarc dymny (fot.3) zwany też morionem. Jest czarny lub ciemno brązowy dzięki domieszce substancji organicznych. Barwa ta może też być spowodowana działaniem promieniowania radioaktywnego. Moriony można znaleźć najczęściej w Alpach.

(fot.3) Kwarc dymny

                   Piękne są też cytryny (fot.4). Są one żółtej barwy dzięki domieszce żelaza. Kwarce są wielu kolorów i rodzajów, więc wszystkich nie wymienię. Napiszę jeszcze o trzech.

(fot.4) Cytryn

                 Pierwszy z nich to kwarc różowy. Jest różowej barwy dzięki domieszce manganu. Pochodzi z Brazylii, Madagaskaru, Japonii, Rosji, Francji i Ameryki Północnej.
                 Drugim jest kwarc mleczny. Jest mlecznobiały i występuje w Tatrach i na Dolnym Śląsku. Kwarc mleczny występuje też na Skałkach Twardowskiego w Krakowie.
                 Złoto-brązowym kwarcem jest Tygrysie Oko. Ma swoją barwę dzięki domieszce krokidolitu (takiego minerału). Występuje ono głównie w Afryce i Australii.
                  Kwarcowe kryształy mają twardość 7 w skali Mohsa, o której więcej dowiesz się w następnym temacie.
                  Kwarcu używa się do wielu rzeczy. Niektóre skały kwarcowe jaskiniowcy wykorzystywali by robić sobie broń np. groty do włóczni. Beton, z którego zbudowany jest twój dom składa się po części z piasku. W średniowieczu z kryształu górskiego produkowano piękne kielichy, na które stać było tylko najbogatszych. A jak myślisz, co się stanie gdy roztopiony piasek stwardnieje? Powstaje wtedy szkło. Z kwarcu produkuje się obwody scalone wykorzystywane w komputerach i robotach.


Czy wiesz, że ?

• niektórzy ludzie używają kwarcu jako amuletu lub do wróżenia,

• Starożytni Majowie wierzyli, że na świecie jest 13 kwarcowych, kryształowych czaszek i że jak wszystkie się połączą to ludzie zyskają nieskończoną mądrość. Nawiązanie do tego było w filmie Indiana Jones i królestwo kryształowej czaszki. Na świecie jest dwanaście czaszek naturalnej wielkości i wiele mniejszych czaszek. Wiadomo, że co najmniej dwie z tych dużych zostały zrobione w XIX wieku.

Literatura:

Maślankiewicz K., Kamienie Szlachetne, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1983